[
শ্রীরামকৃষ্ণ দক্ষিণেশ্বরে কালীবাড়ি মধ্যে — চাঁদনি ও দ্বাদশ শিবমন্দির — পাকা উঠান ও বিষ্ণুঘর — শ্রী শ্রীভবতারিণী মা-কালী — নাটমন্দির — ভাঁড়ার, ভোগঘর, অতিথিশালা ও বলিদানের স্থান — দপ্তরখানা — ঠাকুর শ্রীরামকৃষ্ণের ঘর — নহবত, বকুলতলা ও পঞ্চবটী — ঝাউতলা, বেলতলা ও কুঠি — বাসনমাজার ঘাট, গাজীতলা, সদর ফটক ও খিড়কি ফটক — হাঁসপুকুর, আস্তাবল, গোশালা ও পুষ্পোদ্যান — শ্রীরামকৃষ্ণের ঘরের বারান্দা — আনন্দনিকেতন। shriramakrishna dakshineshbare kalibari madhye — chadani o dbadasha shibamandira — paka uthana o bishnughara — shri shribhabatarini ma-kali — naTamandira — bharara, bhogaghara, atithishala o balidanera sthana — daptarakhana — thakura shriramakrishnera ghara — nahabata, bakulatala o panchabaTi — jhautala, belatala o kuthi — basanamajara ghaTa, gajitala, sadara phaTaka o khiraki phaTaka — hasapukura, astabala, goshala o pushpodyana — shriramakrishnera gharera baranda — anandaniketana.
]আজ রবিবার। ভক্তদের অবসর হইয়াছে, তাই তাঁহারা দলে দলে শ্রীশ্রীপরমহংসদেবকে দর্শন করিতে দক্ষিণেশ্বরের কালীবাড়িতে আসিতেছেন। সকলেরই অবারিত দ্বার। যিনি আসিতেছেন, ঠাকুর তাঁহারই সহিত কথা কহিতেছেন। সাধু, পরমহংস, হিন্দু, খ্রীষ্টান, ব্রহ্মজ্ঞানী; শাক্ত, বৈষ্ণব; পুরুষ, স্ত্রীলোক — সকলেই আসিতেছেন। ধন্য রানী রাসমণি! তোমারই সুকৃতিবলে এই সুন্দর দেবালয় প্রতিষ্ঠিত হইয়াছে, আবার এই সচল প্রতিমা — এই মহাপুরুষকে লোকে আসিয়া দর্শন ও পূজা করিতে পাইতেছে।
aja rabibara. bhaktadera abasara haiyache, tai tahara dale dale shrishriparamahansadebake darshana karite dakshineshbarera kalibarite asitechena. sakalerai abarita dbara. yini asitechena, thakura taharai sahita katha kahitechena. sadhu, paramahansa, hindu, khrishTana, brahmajnani; shakta, baishnaba; purusha, striloka — sakalei asitechena. dhanya rani rasamani! tomarai sukritibale ei sundara debalaya pratishthita haiyache, abara ei sachala pratima — ei mahapurushake loke asiya darshana o puja karite paiteche.
[চাঁদনি ও দ্বাদশ শিবমন্দির] [chadani o dbadasha shibamandira]
কালীবাড়িটি কলিকাতা হইতে আড়াই ক্রোশ উত্তরে হইবে। ঠিক গঙ্গার উপরে। নৌকা হইতে নামিয়া সুবিস্তীর্ণ সোপানাবলী দিয়া পূর্বাস্য হইয়া উঠিয়া কালীবাড়িতে প্রবেশ করিতে হয়। এই ঘাটে পরমহংসদেব স্নান করিতেন। সোপানের পরেই চাঁদনি। সেখানে ঠাকুরবাড়ির চৌকিদারেরা থাকে। তাহাদের খাটিয়া, আমকাঠের সিন্দুক, দুই-একটা লোটা সেই চাঁদনিতে মাঝে মাঝে পড়িয়া আছে। পাড়ার বাবুরা যখন গঙ্গাস্নান করিতে আসেন, কেহ-কেহ সেই চাঁদনিতে বসিয়া খোসগল্প করিতে করিতে তেল মাখেন। যে-সকল সাধু-ফকির, বৈষ্ণব-বৈষ্ণবী অতিথিশালার প্রসাদ পাইবেন বলিয়া আসেন, তাঁহারাও কেহ-কেহ ভোগের ঘন্টা পর্যন্ত এই চাঁদনিতে অপেক্ষা করেন। কখন কখন দেখা যায়, গৈরিকবস্ত্রধারিণী ভৈরবী ত্রিশূলহস্তে এই স্থানে বসিয়া আছেন। তিনিও সময় হলে অতিথিশালায় যাইবেন। চাঁদনিটি দ্বাদশ শিবমন্দিরের ঠিক মধ্যবর্তী। তন্মধ্যে ছয়টি মন্দির চাঁদনির ঠিক উত্তরে, আর ছয়টি চাঁদনির ঠিক দক্ষিণে। নৌকাযাত্রীরা এই দ্বাদশ মন্দির দূর হইতে দেখিয়া বলিয়া থাকে, “ওই রাসমণির ঠাকুরবাড়ি”।
kalibariTi kalikata haite arai krosha uttare haibe. thika gangara upare. nauka haite namiya subistirna sopanabali diya purbasya haiya uthiya kalibarite prabesha karite haya. ei ghaTe paramahansadeba snana karitena. sopanera parei chadani. sekhane thakurabarira chaukidarera thake. tahadera khaTiya, amakathera sinduka, dui-ekaTa loTa sei chadanite majhe majhe pariya ache. parara babura yakhana gangasnana karite asena, keha-keha sei chadanite basiya khosagalpa karite karite tela makhena. ye-sakala sadhu-phakira, baishnaba-baishnabi atithishalara prasada paibena baliya asena, taharao keha-keha bhogera ghanTa paryanta ei chadanite apeksha karena. kakhana kakhana dekha yaya, gairikabastradharini bhairabi trishulahaste ei sthane basiya achena. tinio samaya hale atithishalaya yaibena. chadaniTi dbadasha shibamandirera thika madhyabarti. tanmadhye chayaTi mandira chadanira thika uttare, ara chayaTi chadanira thika dakshine. naukayatrira ei dbadasha mandira dura haite dekhiya baliya thake, “oi rasamanira thakurabari”.
[পাকা উঠান ও বিষ্ণুঘর ] [paka uthana o bishnughara ]
চাঁদনি ও দ্বাদশ মন্দিরের পূর্ববর্তী ইষ্টকনির্মিত পাকা উঠান। উঠানের মাঝখানে সারি সারি দুইটি মন্দির। উত্তরদিকে রাধাকান্তের মন্দির। তাহার ঠিক দক্ষিণে মা-কালীর মন্দির। ৺রাধাকান্তের মন্দিরে শ্রীশ্রীরাধাকৃষ্ণ-বিগ্রহ — পশ্চিমাস্য। সিঁড়ি দিয়া মন্দিরে উঠিতে হয়। মন্দিরতল মর্মর প্রস্তরাবৃত। মন্দিরের সম্মুখস্থ দালানে ঝাড় টাঙানো আছে — এখন ব্যবহার নাই, তাই রক্তবস্ত্রের আবরণী দ্বারা রক্ষিত। একটি দ্বারবান পাহারা দিতেছে। অপরাহ্নে পশ্চিমের রৌদ্রে পাছে ঠাকুরের কষ্ট হয়, তাই ক্যামবিসের পর্দার বন্দোবস্ত আছে। দালানের সারি সারি খিলানের ফুকর উহাদের দ্বারা আবৃত হয়। দালানের দক্ষিণ-পূর্ব কোণে একটি গঙ্গাজলের জালা। মন্দিরের চৌকাঠের নিকট একটি পাত্রে শ্রীচরণামৃত। ভক্তেরা আসিয়া ঠাকুর প্রণাম করিয়া ওই চরণামৃত লইবেন। মন্দিরমধ্যে সিংহাসনারূঢ় শ্রীশ্রীরাধাকৃষ্ণ-বিগ্রহ। শ্রীরামকৃষ্ণ এই মন্দিরে পূজারীর কার্যে প্রথম ব্রতী হন — ১৮৫৭-৫৮ খ্রীষ্টাব্দ।
chadani o dbadasha mandirera purbabarti ishTakanirmita paka uthana. uthanera majhakhane sari sari duiTi mandira. uttaradike radhakantera mandira. tahara thika dakshine ma-kalira mandira. ৺radhakantera mandire shrishriradhakrishna-bigraha — pashchimasya. siri diya mandire uthite haya. mandiratala marmara prastarabrita. mandirera sammukhastha dalane jhara Tanano ache — ekhana byabahara nai, tai raktabastrera abarani dbara rakshita. ekaTi dbarabana pahara diteche. aparahne pashchimera raudre pache thakurera kashTa haya, tai kyamabisera pardara bandobasta ache. dalanera sari sari khilanera phukara uhadera dbara abrita haya. dalanera dakshina-purba kone ekaTi gangajalera jala. mandirera chaukathera nikaTa ekaTi patre shricharanamrita. bhaktera asiya thakura pranama kariya oi charanamrita laibena. mandiramadhye sinhasanarurha shrishriradhakrishna-bigraha. shriramakrishna ei mandire pujarira karye prathama brati hana — 1857-58 khrishTabda.
[শ্রীশ্রীভবতারিণী মা-কালী ] [shrishribhabatarini ma-kali ]
দক্ষিণের মন্দিরে সুন্দর পাষাণময়ী কালী-প্রতিমা! মার নাম ভবতারিণী। শ্বেতকৃষ্ণমর্মরপ্রস্তরাবৃত মন্দিরতল ও সোপানযুক্ত উচ্চবেদী। বেদীর উপরে রৌপ্যময় সহস্রদল পদ্ম, তাহার উপর শিব, শব হইয়া দক্ষিণদিকে মস্তক — উত্তরদিকে পা করিয়া পড়িয়া আছেন। শিবের প্রতিকৃতি শ্বেতপ্রস্তরনির্মিত। তাঁহার হৃদয়োপরি বারাণসী-চেলিপরিহিতা নানাভরণালঙ্কৃতা এই সুন্দর ত্রিনয়নী শ্যামাকালীর প্রস্তরময়ী মূর্তী। শ্রীপাদপদ্মে নূপুর, গুজরিপঞ্চম, পাঁজেব, চুটকি আর জবা বিল্বপত্র। পাঁজেব পশ্চিমের মেয়েরা পরে। পরমহংসদেবের ভারী সাধ, তাই মথুরবাবু পরাইয়াছেন। মার হাতে সোনার বাউটি, তাবিজ ইত্যাদি। অগ্রহাতে — বালা, নারিকেল-ফুল, পঁইচে, বাউটি; মধ্যহাতে — তাড়, তাবিজ ও বাজু; তাবিজের ঝাঁপা দোদুল্যমান। গলদেশে — চিক, মুক্তার সাতনর মালা, সোনার বত্রিশ নর, তারাহার ও সুবর্ণনির্মিত মুণ্ডমালা; মাথায় — মুকুট; কানে — কানবালা, কানপাশ, ফুলঝুমকো, চৌঁদানি ও মাছ। নাসিকায় — নৎ নোলক দেওয়া। ত্রিনয়নীর বাম হস্তদ্বয়ে নৃমুণ্ড ও অসি, দক্ষিণ হস্তদ্বয়ে বরাভয়। কটিদেশে নরকার-মালা, নিমফল ও কোমরপাটা। মন্দির মধ্যে উত্তর-পূর্ব কোণে বিচিত্র শয্যা — মা বিশ্রাম করেন। দেওয়ালের একপার্শ্বে চামর ঝুলিতেছে। ভগবান শ্রীরামকৃষ্ণ ওই চামর লইয়া কতবার মাকে ব্যজন করিয়াছেন। বেদীর উপর পদ্মাসনে রূপার গেলাসে জল। তলায় সারি সারি ঘটি, তন্মধ্যে শ্যামার পান করিবার জল। পদ্মাসনের উপর পশ্চিমে অষ্টধাতুনির্মিত সিংহ, পূর্বে গোধিকা ও ত্রিশূল। বেদীর অগ্নিকোণে শিবা, দক্ষিণে কালো প্রস্তরের বৃষ ও ঈশান কোণে হংস। বেদী উঠিবার সোপানে রৌপ্যময় ক্ষুদ্র সিংহাসনোপরি নারায়ণশিলা; একপার্শ্বে পরমহংসদেবের সন্ন্যাসী হইতে প্রাপ্ত অষ্টধাতুনির্মিত রামলালা নামধারী শ্রীরামচন্দ্রের বিগ্রহ মূর্তি ও বাণেশ্বর শিব। আরও অন্যান্য দেবতা আছেন। দেবী প্রতিমা দক্ষিণাস্য। ভবতারিণীর ঠিক সম্মুখে, অর্থাৎ বেদীর ঠিক দক্ষিণে ঘটস্থাপনা হইয়াছে। সিন্দুররঞ্জিত, পূজান্তে নানাকুসুমবিভূষিত, পুষ্পমালাশোভিত মঙ্গলঘট। দেওয়ালের একপার্শ্বে জলপূর্ণ তামার ঝারি — মা মুখ ধুইবেন। ঊর্ধ্বে মন্দিরে চাঁদোয়া, বিগ্রহের পশ্চাদ্দিকে সুন্দর বারাণসী বস্ত্রখণ্ড লম্বমান। বেদীর চারিকোণে রৌপ্যময় স্তম্ভ। তদুপরি বহুমূল্য চন্দ্রাতপ — উহাতে প্রতিমার শোভা বর্ধন হইয়াছে। মন্দির দোহারা। দালানটির কয়েকটি ফুকর সুদৃঢ় কপাট দ্বারা সুরক্ষিত। একটি কপাটের কাছে চৌকিদার বসিয়া আছে। মন্দিরের দ্বারে পঞ্চপাত্রে শ্রীচরণামৃত। মন্দিরশীর্ষ নবরত্ন মণ্ডিত। নিচের থাকে চারিটি চূড়া, মধ্যের থাকে চারিটি ও সর্বোপরি একটি। একটি চূড়া এখন ভাঙিয়া রহিয়াছে। এই মন্দিরে এবং ৺রাধাকান্তের ঘরে পরমহংসদেব পূজা করিয়াছিলেন।
dakshinera mandire sundara pashanamayi kali-pratima! mara nama bhabatarini. shbetakrishnamarmaraprastarabrita mandiratala o sopanayukta uchchabedi. bedira upare raupyamaya sahasradala padma, tahara upara shiba, shaba haiya dakshinadike mastaka — uttaradike pa kariya pariya achena. shibera pratikriti shbetaprastaranirmita. tahara hridayopari baranasi-cheliparihita nanabharanalankrita ei sundara trinayani shyamakalira prastaramayi murti. shripadapadme nupura, gujaripanchama, pajeba, chuTaki ara jaba bilbapatra. pajeba pashchimera meyera pare. paramahansadebera bhari sadha, tai mathurababu paraiyachena. mara hate sonara bauTi, tabija ityadi. agrahate — bala, narikela-phula, paiche, bauTi; madhyahate — tara, tabija o baju; tabijera jhapa dodulyamana. galadeshe — chika, muktara satanara mala, sonara batrisha nara, tarahara o subarnanirmita munDamala; mathaya — mukuTa; kane — kanabala, kanapasha, phulajhumako, chaudani o macha. nasikaya — nats nolaka deoya. trinayanira bama hastadbaye nrimunDa o asi, dakshina hastadbaye barabhaya. kaTideshe narakara-mala, nimaphala o komarapaTa. mandira madhye uttara-purba kone bichitra shayya — ma bishrama karena. deoyalera ekaparshbe chamara jhuliteche. bhagabana shriramakrishna oi chamara laiya katabara make byajana kariyachena. bedira upara padmasane rupara gelase jala. talaya sari sari ghaTi, tanmadhye shyamara pana karibara jala. padmasanera upara pashchime ashTadhatunirmita sinha, purbe godhika o trishula. bedira agnikone shiba, dakshine kalo prastarera brisha o ishana kone hansa. bedi uthibara sopane raupyamaya kshudra sinhasanopari narayanashila; ekaparshbe paramahansadebera sannyasi haite prapta ashTadhatunirmita ramalala namadhari shriramachandrera bigraha murti o baneshbara shiba. arao anyanya debata achena. debi pratima dakshinasya. bhabatarinira thika sammukhe, arthats bedira thika dakshine ghaTasthapana haiyache. sinduraranjita, pujante nanakusumabibhushita, pushpamalashobhita mangalaghaTa. deoyalera ekaparshbe jalapurna tamara jhari — ma mukha dhuibena. urdhbe mandire chadoya, bigrahera pashchaddike sundara baranasi bastrakhanDa lambamana. bedira charikone raupyamaya stambha. tadupari bahumulya chandratapa — uhate pratimara shobha bardhana haiyache. mandira dohara. dalanaTira kayekaTi phukara sudrirha kapaTa dbara surakshita. ekaTi kapaTera kache chaukidara basiya ache. mandirera dbare panchapatre shricharanamrita. mandirashirsha nabaratna manDita. nichera thake chariTi chura, madhyera thake chariTi o sarbopari ekaTi. ekaTi chura ekhana bhaniya rahiyache. ei mandire eban ৺radhakantera ghare paramahansadeba puja kariyachilena.
[নাটমন্দির ] [naTamandira ]
কালীমন্দিরের সম্মুখে অর্থাৎ দক্ষিণদিকে সুন্দর সুবিস্তৃত নাটমন্দির। নাটমন্দিরের উপর শ্রীশ্রীমহাদেব এবং নন্দী ও ভৃঙ্গী। মার মন্দিরে প্রবেশ করিবার পূর্বে ঠাকুর শ্রীরামকৃষ্ণ ৺মহাদেবকে হাতজোড় করিয়া প্রণাম করিতেন — যেন তাঁহার আজ্ঞা লইয়া মন্দিরে প্রবেশ করিতেছেন। নাটমন্দিরের উত্তর-দক্ষিণে স্থাপিত দুই সারি অতি উচ্চস্তম্ভ। তদুপরি ছাদ। স্তম্ভশ্রেণীর পূর্বদিকে ও পশ্চিমদিকে নাটমন্দিরের দুই পক্ষ। পূজার সময়, মহোৎসবকালে, বিশেষতঃ কালীপূজার দিন নাটমন্দিরে যাত্রা হয়। এই নাটমন্দিরে রাসমণির জামাতা মথুরবাবু শ্রীরামকৃষ্ণের উপদেশে ধান্যমেরু করিয়াছিলেন। এই নাটমন্দিরেই সর্বসমক্ষে ঠাকুর শ্রীরামকৃষ্ণ ভৈরবীপূজা করিয়াছিলেন।
kalimandirera sammukhe arthats dakshinadike sundara subistrita naTamandira. naTamandirera upara shrishrimahadeba eban nandi o bhringi. mara mandire prabesha karibara purbe thakura shriramakrishna ৺mahadebake hatajora kariya pranama karitena — yena tahara ajna laiya mandire prabesha karitechena. naTamandirera uttara-dakshine sthapita dui sari ati uchchastambha. tadupari chada. stambhashrenira purbadike o pashchimadike naTamandirera dui paksha. pujara samaya, mahotssabakale, bisheshata kalipujara dina naTamandire yatra haya. ei naTamandire rasamanira jamata mathurababu shriramakrishnera upadeshe dhanyameru kariyachilena. ei naTamandirei sarbasamakshe thakura shriramakrishna bhairabipuja kariyachilena.
[ভাঁড়ার, ভোগঘর, অতিথিশালা, বলিস্থান ] [bharara, bhogaghara, atithishala, balisthana ]
চক্মিলান উঠানের পশ্চিমপার্শ্বে দ্বাদশ মন্দির, আর তিনপার্শ্বে একতলা ঘর। পূর্বপার্শ্বের ঘরগুলির মধ্যে ভাঁড়ার, লুচিঘর, বিষ্ণুর ভোগঘর, নৈবেদ্যঘর, মায়ের ভোগঘর, ঠাকুরদের রান্নাঘর ও অতিথিশালা। অতিথি, সাধু যদি অতিথিশালায় না খান, তাহা হইলে দপ্তরখানায় খাজাঞ্চীর কাছে যাইতে হয়। খাজাঞ্চী ভাণ্ডারীকে হুকুম দিলে সাধু ভাঁড়ার হইতে সিধা লন। নাটমন্দিরের দক্ষিণে বলিদানের স্থান।
chakmilana uthanera pashchimaparshbe dbadasha mandira, ara tinaparshbe ekatala ghara. purbaparshbera gharagulira madhye bharara, luchighara, bishnura bhogaghara, naibedyaghara, mayera bhogaghara, thakuradera rannaghara o atithishala. atithi, sadhu yadi atithishalaya na khana, taha haile daptarakhanaya khajanchira kache yaite haya. khajanchi bhanDarike hukuma dile sadhu bharara haite sidha lana. naTamandirera dakshine balidanera sthana.
বিষ্ণুঘরের রান্না নিরামিষ। কালীঘরের ভোগের ভিন্ন রন্ধনশালা। রন্ধনশালার সম্মুখে দাসীরা বড় বড় বঁটি লইয়া মাছ কুটিতেছে। অমাবস্যায় একটি ছাগ বলি হয়। ভোগ দুই প্রহর মধ্যে হইয়া যায়। ইতিমধ্যে অতিথিশালায় এক-একখানা শালপাতা লইয়া সারি সারি কাঙাল, বৈষ্ণব, সাধু অতিথি বসিয়া পড়ে। ব্রাহ্মণদের পৃথক স্থান করিয়া দেওয়া হয়। কর্মচারী ব্রাহ্মণদের পৃথক স্থান হয়। খাজাঞ্চীর প্রসাদ তাঁহার ঘরে পৌঁছাইয়া দেওয়া হয়। জানবাজারের বাবুরা আসিলে কুঠিতে থাকেন। সেইখানে প্রসাদ পাঠানো হয়।
bishnugharera ranna niramisha. kaligharera bhogera bhinna randhanashala. randhanashalara sammukhe dasira bara bara baTi laiya macha kuTiteche. amabasyaya ekaTi chaga bali haya. bhoga dui prahara madhye haiya yaya. itimadhye atithishalaya eka-ekakhana shalapata laiya sari sari kanala, baishnaba, sadhu atithi basiya pare. brahmanadera prithaka sthana kariya deoya haya. karmachari brahmanadera prithaka sthana haya. khajanchira prasada tahara ghare pauchaiya deoya haya. janabajarera babura asile kuthite thakena. seikhane prasada pathano haya.
[দপ্তরখানা ] [daptarakhana ]
উঠানের দক্ষিণে সারি সারি ঘরগুলিতে দপ্তরখানা ও কর্মচারীদিগের থাকিবার স্থান। এখানে খাজাঞ্চী, মুহুরী সর্বদা থাকেন; আর ভাণ্ডারী, দাস-দাসী, পূজারী, রাঁধুনী, ব্রাহ্মণঠাকুর ইত্যাদির ও দ্বারবানদের সর্বদা যাতায়াত। কোন কোন ঘর চাবি দেওয়া; তন্মধ্যে ঠাকুরবাড়ির আসবাব সতরঞ্চি, শামিয়ানা ইত্যাদি থাকে। এই সারির কয়েকটা ঘর পরমহংসদেবের জন্মোৎসব উপলক্ষে ভাঁড়ার ঘর করা হইত। তাহার দক্ষিণদিকের ভূমিতে মহামহোৎসবের রান্না হইত।
uthanera dakshine sari sari gharagulite daptarakhana o karmacharidigera thakibara sthana. ekhane khajanchi, muhuri sarbada thakena; ara bhanDari, dasa-dasi, pujari, radhuni, brahmanathakura ityadira o dbarabanadera sarbada yatayata. kona kona ghara chabi deoya; tanmadhye thakurabarira asababa sataranchi, shamiyana ityadi thake. ei sarira kayekaTa ghara paramahansadebera janmotssaba upalakshe bharara ghara kara haita. tahara dakshinadikera bhumite mahamahotssabera ranna haita.
উঠানের উত্তরে একতলা ঘরের শ্রেণী। তাহার ঠিক মাঝখানে দেউড়ি। চাঁদনির ন্যায় সেখানেও দ্বারবানেরা পাহাড়া দিতেছে। উভয় স্থানে প্রবেশ করিবার পূর্বে বাহিরে জুতা রাখিয়া যাইতে হইবে।
uthanera uttare ekatala gharera shreni. tahara thika majhakhane deuri. chadanira nyaya sekhaneo dbarabanera pahara diteche. ubhaya sthane prabesha karibara purbe bahire juta rakhiya yaite haibe.
[ঠাকুর শ্রীরামকৃষ্ণের ঘর ] [thakura shriramakrishnera ghara ]
উঠানের ঠিক উত্তর-পশ্চিম কোণে অর্থাৎ দ্বাদশ মন্দিরের ঠিক উত্তরে শ্রীশ্রীপরমহংসদেবের ঘর। ঘরের ঠিক পশ্চিমদিকে অর্ধমণ্ডলাকার একটি বারান্দা। সেই বারান্দায় শ্রীরামকৃষ্ণ পশ্চিমাস্য হইয়া গঙ্গা দর্শন করিতেন। এই বারান্দার পরেই পথ। তাহার পশ্চিমে পুষ্পোদ্যান, তৎপরে পোস্তা। তাহার পরেই পূতসলিলা সর্বতীর্থময়ী কলকলনাদিনী গঙ্গা।
uthanera thika uttara-pashchima kone arthats dbadasha mandirera thika uttare shrishriparamahansadebera ghara. gharera thika pashchimadike ardhamanDalakara ekaTi baranda. sei barandaya shriramakrishna pashchimasya haiya ganga darshana karitena. ei barandara parei patha. tahara pashchime pushpodyana, tatspare posta. tahara parei putasalila sarbatirthamayi kalakalanadini ganga.
[নহবত, বকুলতলা ও পঞ্চবটী ] [nahabata, bakulatala o panchabaTi ]
পরমহংসদেবের ঘরের ঠিক উত্তরে একটি চতুষ্কোণ বারান্দা, তাহার উত্তরে উদ্যানপথ। তাহার উত্তরে আবার পুষ্পোদ্যান। তাহার পরেই নহবতখানা। নহবতের নিচের ঘরে তাঁহার স্বর্গীয়া পরমারাধ্যা বৃদ্ধা মাতাঠাকুরানী ও পরে শ্রীশ্রীমা থাকিতেন। নহবতের পরেই বকুলতলা ও বকুলতলার ঘাট। এখানে পাড়ার মেয়েরা স্নান করেন। এই ঘাটে পরমহংসদেবের বৃদ্ধা মাতাঠাকুরানীর ৺গঙ্গালাভ হয়। ১৮৭৭ খ্রীষ্টাব্দ।
paramahansadebera gharera thika uttare ekaTi chatushkona baranda, tahara uttare udyanapatha. tahara uttare abara pushpodyana. tahara parei nahabatakhana. nahabatera nichera ghare tahara sbargiya paramaradhya briddha matathakurani o pare shrishrima thakitena. nahabatera parei bakulatala o bakulatalara ghaTa. ekhane parara meyera snana karena. ei ghaTe paramahansadebera briddha matathakuranira ৺gangalabha haya. 1877 khrishTabda.
বকুলতলার আরও কিছু উত্তরে পঞ্চবটী। এই পঞ্চবটীর পাদমূলে বসিয়া পরমহংসদেব অনেক সাধনা করিয়াছিলেন, আর ইদানীং ভক্তসঙ্গে এখানে সর্বদা পাদচারণ করিতেন। গভীর রাত্রে সেখানে কখন কখন উঠিয়া যাইতেন। পঞ্চবটীর বৃক্ষগুলি — বট, অশ্বত্থ, নিম্ব,১ আমলকী ও বিল্ব — ঠাকুর নিজের তত্ত্বাবধানে রোপণ করিয়াছিলেন। শ্রীবৃন্দাবন হইতে ফিরিয়া আসিয়া এখানে রজঃ ছড়াইয়া দিয়াছিলেন। এই পঞ্চবটীর ঠিক পূর্বগায়ে একখানি কুটির নির্মাণ করাইয়া ভগবান শ্রীরামকৃষ্ণ তাহাতে অনেক ঈশ্বরচিন্তা, অনেক তপস্যা করিয়াছিলেন। এই কুটির এক্ষণে পাকা হইয়াছে।
bakulatalara arao kichu uttare panchabaTi. ei panchabaTira padamule basiya paramahansadeba aneka sadhana kariyachilena, ara idanin bhaktasange ekhane sarbada padacharana karitena. gabhira ratre sekhane kakhana kakhana uthiya yaitena. panchabaTira brikshaguli — baTa, ashbattha, nimba,1 amalaki o bilba — thakura nijera tattbabadhane ropana kariyachilena. shribrindabana haite phiriya asiya ekhane raja charaiya diyachilena. ei panchabaTira thika purbagaye ekakhani kuTira nirmana karaiya bhagabana shriramakrishna tahate aneka ishbarachinta, aneka tapasya kariyachilena. ei kuTira ekshane paka haiyache.
পঞ্চবটী মধ্যে সাবেক একটি বটগাছ আছে। তৎসঙ্গে একটি অশ্বত্থগাছ। দুইটি মিলিয়া যেন একটি হইয়াছে। বৃদ্ধ গাছটি বয়সাধিক্যবশতঃ বহুকোটরবিশিষ্ট ও নানা পক্ষীসমাকুল ও অন্যান্য জীবেরও আবাসস্থান হইয়াছে। পাদমূলে ইষ্টকনির্মিত, সোপানযুক্ত, মণ্ডলাকারবেদীসুশোভিত। এই বেদীর উত্তর-পশ্চিমাংশে আসীন হইয়া ভগবান শ্রীরামকৃষ্ণ অনেক সাধনা করিয়াছিলেন; আর বৎসের জন্য যেমন গাভী ব্যাকুল হয়, সেইরূপ ব্যাকুল হইয়া ভগবানকে কত ডাকিতেন। আজ সেই পবিত্র আসনোপরি বটবৃক্ষের সখীবৃক্ষ অশ্বত্থের একটি ডাল ভাঙিয়া পড়িয়া আছে। ডালটি একেবারে ভাঙিয়া যায় নাই। মূলতরুর সঙ্গে অর্ধসংলগ্ন হইয়া আছে। বুঝি সে-আসনে বসিবার এখনও কোন মহাপুরুষ জন্মেন নাই।
panchabaTi madhye sabeka ekaTi baTagacha ache. tatssange ekaTi ashbatthagacha. duiTi miliya yena ekaTi haiyache. briddha gachaTi bayasadhikyabashata bahukoTarabishishTa o nana pakshisamakula o anyanya jiberao abasasthana haiyache. padamule ishTakanirmita, sopanayukta, manDalakarabedisushobhita. ei bedira uttara-pashchimanshe asina haiya bhagabana shriramakrishna aneka sadhana kariyachilena; ara batssera janya yemana gabhi byakula haya, seirupa byakula haiya bhagabanake kata Dakitena. aja sei pabitra asanopari baTabrikshera sakhibriksha ashbatthera ekaTi Dala bhaniya pariya ache. DalaTi ekebare bhaniya yaya nai. mulatarura sange ardhasanlagna haiya ache. bujhi se-asane basibara ekhanao kona mahapurusha janmena nai.
[ঝাউতলা, বেলতলা ও কুঠি ] [jhautala, belatala o kuthi ]
পঞ্চবটীর আরও উত্তরে খানিকটা গিয়া লোহার তারের রেল আছে। সেই রেলের ওপারে ঝাউতলা। সারি সারি চারিটি ঝাউগাছ। ঝাউতলা দিয়া পূর্বদিকে খানিকটা গিয়া বেলতলা। এখানেও পরমহংসদেব অনেক কঠিন সাধনা করিয়াছিলেন। ঝাউতলা ও বেলতলার পরেই উন্নত প্রাচীর। তাহারই উত্তরে গভর্ণমেন্টের বারুদঘর।
panchabaTira arao uttare khanikaTa giya lohara tarera rela ache. sei relera opare jhautala. sari sari chariTi jhaugacha. jhautala diya purbadike khanikaTa giya belatala. ekhaneo paramahansadeba aneka kathina sadhana kariyachilena. jhautala o belatalara parei unnata prachira. taharai uttare gabharnamenTera barudaghara.
উঠানের দেউড়ি হইতে উত্তরমুখে বহির্গত হইয়া দেখা যায়, সম্মুখে দ্বিতল কুঠি। ঠাকুরবাড়িতে আসিলে রানী রাসমণি, তাঁহার জামাই মথুরবাবু প্রভৃতি এই কুঠিতে থাকিতেন। তাঁহাদের জীবদ্দশায় পরমহংসদেব এই কুঠির বাড়ির নিচের পশ্চিমের ঘরে থাকিতেন। এই ঘর হইতে বকুলতলার ঘাটে যাওয়া যায় ও বেশ গঙ্গাদর্শন হয়।
uthanera deuri haite uttaramukhe bahirgata haiya dekha yaya, sammukhe dbitala kuthi. thakurabarite asile rani rasamani, tahara jamai mathurababu prabhriti ei kuthite thakitena. tahadera jibaddashaya paramahansadeba ei kuthira barira nichera pashchimera ghare thakitena. ei ghara haite bakulatalara ghaTe yaoya yaya o besha gangadarshana haya.
[বাসনমাজার ঘাট, গাজীতলা ও দুই ফটক ] [basanamajara ghaTa, gajitala o dui phaTaka ]
উঠানের দেউড়ি ও কুঠির মধ্যবর্তী যে-পথ সেই পথ ধরিয়া পূর্বদিকে যাইতে যাইতে ডানদিকে একটি বাঁধাঘাটবিশিষ্ট সুন্দর পুষ্করিণী। মা-কালীর মন্দিরে ঠিক পূর্বদিকে এই পুকুরের একটি বাসনমাজার ঘাট ও উল্লিখিত পথের অনতিদূরে আর একটি ঘাট। পথপার্শ্বস্থিত ওই ঘাটের নিকট একটি গাছ আছে, তাহাকে গাজীতলা বলে। ওই পথ ধরিয়া আর একটু পূর্বমুখে যাইলে আবার একটি দেউড়ি — বাগান হইতে বাহিরে আসিবার সদর ফটক। এই ফটক দিয়া আলমবাজার বা কলিকাতার লোক যাতায়াত করেন। দক্ষিণেশ্বরের লোক খিড়কি ফটক দিয়া আসেন। কলিকাতার লোক প্রায়ই এই সদর ফটক দিয়া কালীবাড়িতে প্রবেশ করেন। সেখানেও দ্বারবান বসিয়া পাহাড়া দিতেছে। কলিকাতা হইতে পরমহংসদেব যখন গভীর রাত্রে কালীবাড়িতে ফিরিয়া আসিতেন, তখন এই দেউড়ির দ্বারবান চাবি খুলিয়া দিত। পরমহংসদেব দ্বারবানকে ডাকিয়া ঘরে লইয়া যাইতেন ও লুচিমিষ্টান্নাদি ঠাকুরের প্রসাদ তাহাকে দিতেন।
uthanera deuri o kuthira madhyabarti ye-patha sei patha dhariya purbadike yaite yaite Danadike ekaTi badhaghaTabishishTa sundara pushkarini. ma-kalira mandire thika purbadike ei pukurera ekaTi basanamajara ghaTa o ullikhita pathera anatidure ara ekaTi ghaTa. pathaparshbasthita oi ghaTera nikaTa ekaTi gacha ache, tahake gajitala bale. oi patha dhariya ara ekaTu purbamukhe yaile abara ekaTi deuri — bagana haite bahire asibara sadara phaTaka. ei phaTaka diya alamabajara ba kalikatara loka yatayata karena. dakshineshbarera loka khiraki phaTaka diya asena. kalikatara loka prayai ei sadara phaTaka diya kalibarite prabesha karena. sekhaneo dbarabana basiya pahara diteche. kalikata haite paramahansadeba yakhana gabhira ratre kalibarite phiriya asitena, takhana ei deurira dbarabana chabi khuliya dita. paramahansadeba dbarabanake Dakiya ghare laiya yaitena o luchimishTannadi thakurera prasada tahake ditena.
[হাঁসপুকুর, আস্তাবল, গোশালা, পুষ্পোদ্যান ] [hasapukura, astabala, goshala, pushpodyana ]
পঞ্চবটির পূর্বদিকে আর একটি পুষ্করিণী — নাম হাঁসপুকুর। ওই পুষ্করিণীর উত্তর-পূর্ব কোণে আস্তাবল ও গোশালা। গোশালার পূর্বদিকে খিড়কি ফটক। এই ফটক দিয়া দক্ষিণেশ্বরের গ্রামে যাওয়া যায়। যে-সকল পূজারী বা অন্য কর্মচারী পরিবার আনিয়া দক্ষিণেশ্বরে রাখিয়াছেন, তাঁহারা বা তাঁহাদের ছেলেমেয়েরা এই পথ দিয়া যাতায়াত করেন।
panchabaTira purbadike ara ekaTi pushkarini — nama hasapukura. oi pushkarinira uttara-purba kone astabala o goshala. goshalara purbadike khiraki phaTaka. ei phaTaka diya dakshineshbarera grame yaoya yaya. ye-sakala pujari ba anya karmachari paribara aniya dakshineshbare rakhiyachena, tahara ba tahadera chelemeyera ei patha diya yatayata karena.
উদ্যানের দক্ষিণপ্রান্ত হইতে উত্তরে বকুলতলা ও পঞ্চবটী পর্যন্ত গঙ্গার ধার দিয়া পথ গিয়াছে। সেই পথের দুইপার্শ্বে পুষ্পবৃক্ষ। আবার কুঠির দক্ষিণপার্শ্ব দিয়া পূর্ব-পশ্চিমে যে-পথ গিয়াছে তাহারও দুইপার্শ্বে পুষ্পবৃক্ষ। গাজীতলা হইতে গোশালা পর্যন্ত কুঠি ও হাঁসপুকুরের পূর্বদিকে যে-ভূমিখণ্ড, তাহার মধ্যেও নানাজাতীয় পুষ্পবৃক্ষ, ফলের বৃক্ষ ও একটি পুষ্করিণী আছে।
udyanera dakshinapranta haite uttare bakulatala o panchabaTi paryanta gangara dhara diya patha giyache. sei pathera duiparshbe pushpabriksha. abara kuthira dakshinaparshba diya purba-pashchime ye-patha giyache taharao duiparshbe pushpabriksha. gajitala haite goshala paryanta kuthi o hasapukurera purbadike ye-bhumikhanDa, tahara madhyeo nanajatiya pushpabriksha, phalera briksha o ekaTi pushkarini ache.
অতি প্রত্যূষে পূর্বদিক রক্তিমবর্ণ হইতে না হইতে যখন মঙ্গলারতির সুমধুর শব্দ হইতে থাকে ও সানাইয়ে প্রভাতী রাগরাগিণী বাজিতে থাকে, তখন হইতেই মা-কালীর বাগানে পুষ্পচয়ন আরম্ভ হয়। গঙ্গাতীরে পঞ্চবটীর সম্মুখে বিল্ববৃক্ষ ও সৌরভপূর্ণ গুল্চী ফুলের গাছ। মল্লিকা, মাধবী ও গুল্চী ফুল শ্রীরামকৃষ্ণ বড় ভালবাসেন। মাধবীলতা শ্রীবৃন্দাবনধাম হইতে আনিয়া তিনি পুঁতিয়া দিয়াছেন। হাঁসপুকুর ও কুঠির পূর্বদিকে যে-ভূমিখণ্ড তন্মধ্যে পুকুরের ধারে চম্পক বৃক্ষ। কিয়দ্দূরে ঝুমকাজবা, গোলাপ ও কাঞ্চনপুষ্প। বেড়ার উপরে অপরাজিতা — নিকটে জুঁই, কোথাও বা শেফালিকা। দ্বাদশ মন্দিরের পশ্চিমগায়ে বরাবর শ্বেতকরবী, রক্তকরবী, গোলাপ, জুঁই, বেল। ক্কচিৎ বা ধুস্তরপুষ্প — মহাদেবের পূজা হইবে। মাঝে মাঝে তুলসী — উচ্চ ইষ্টকনির্মিত মঞ্চের উপর রোপণ করা হইয়াছে। নহবতের দক্ষিণদিকে বেল, জুঁই, গন্ধরাজ, গোলাপ। বাঁধাঘাটের অনতিদূরে পদ্মকরবী ও কোকিলাক্ষ। পরমহংসদেবের ঘরের পাশে দুই-একটি কৃষ্ণচূড়ার বৃক্ষ ও আশেপাশে বেল, জুঁই, গন্ধরাজ, গোলাপ, মল্লিকা, জবা, শ্বেতকরবী, রক্তকরবী আবার পঞ্চমুখী জবা, চীন জাতীয় জবা।
ati pratyushe purbadika raktimabarna haite na haite yakhana mangalaratira sumadhura shabda haite thake o sanaiye prabhati ragaragini bajite thake, takhana haitei ma-kalira bagane pushpachayana arambha haya. gangatire panchabaTira sammukhe bilbabriksha o saurabhapurna gulchi phulera gacha. mallika, madhabi o gulchi phula shriramakrishna bara bhalabasena. madhabilata shribrindabanadhama haite aniya tini putiya diyachena. hasapukura o kuthira purbadike ye-bhumikhanDa tanmadhye pukurera dhare champaka briksha. kiyaddure jhumakajaba, golapa o kanchanapushpa. berara upare aparajita — nikaTe jui, kothao ba shephalika. dbadasha mandirera pashchimagaye barabara shbetakarabi, raktakarabi, golapa, jui, bela. kkachits ba dhustarapushpa — mahadebera puja haibe. majhe majhe tulasi — uchcha ishTakanirmita manchera upara ropana kara haiyache. nahabatera dakshinadike bela, jui, gandharaja, golapa. badhaghaTera anatidure padmakarabi o kokilaksha. paramahansadebera gharera pashe dui-ekaTi krishnachurara briksha o ashepashe bela, jui, gandharaja, golapa, mallika, jaba, shbetakarabi, raktakarabi abara panchamukhi jaba, china jatiya jaba.
শ্রীরামকৃষ্ণও এককালে পুষ্পচয়ন করিতেন। একদিন পঞ্চবটীর সম্মুখস্থ একটি বিল্ববৃক্ষ হইতে বিল্বপত্র চয়ন করিতেছিলেন। বিল্বপত্র তুলিতে গিয়া গাছের খানিকটা ছাল উঠিয়া আসিল। তখন তাঁহার এইরূপ অনিভূতি হইল যে, যিনি সর্বভূতে আছেন তাঁর না জানি কত কষ্ট হইল! অমনি আর বিল্বপত্র তুলিতে পারিলেন না। আর একদিন পুষ্পচয়ন করিবার জন্য বিচরণ করিতেছিলেন, এমন সময় কে যেন দপ্ করিয়া দেখাইয়া দিল যে, কুসুমিত বৃক্ষগুলি যেন এক-একটি ফুলের তোড়া, এই বিরাট শিবমূর্তির উপর শোভা পাইতেছে — যেন তাঁহারই অহর্নিশ পূজা হইতেছে। সেইদিন হইতে আর ফুল তোলা হইল না।
shriramakrishnao ekakale pushpachayana karitena. ekadina panchabaTira sammukhastha ekaTi bilbabriksha haite bilbapatra chayana karitechilena. bilbapatra tulite giya gachera khanikaTa chala uthiya asila. takhana tahara eirupa anibhuti haila ye, yini sarbabhute achena tara na jani kata kashTa haila! amani ara bilbapatra tulite parilena na. ara ekadina pushpachayana karibara janya bicharana karitechilena, emana samaya ke yena dap kariya dekhaiya dila ye, kusumita brikshaguli yena eka-ekaTi phulera tora, ei biraTa shibamurtira upara shobha paiteche — yena taharai aharnisha puja haiteche. seidina haite ara phula tola haila na.
[ঠাকুর শ্রীরামকৃষ্ণের ঘরের বারান্দা ] [thakura shriramakrishnera gharera baranda ]
পরমহংসদেবের ঘরের পূর্বদিকে বরাবর বারান্দা। বারান্দার একভাগ উঠানের দিকে, অর্থাৎ দক্ষিণমুখো। এ-বারান্দায় পরমহংসদেব প্রায় ভক্তসঙ্গে বসিতেন ও ঈশ্বর সম্বন্ধীয় কথা কহিতেন বা সংকীর্তন করিতেন। এই পূর্ব বারান্দার অপরার্ধ উত্তরমুখো। এ-বারান্দায় ভক্তেরা তাঁহার কাছে আসিয়া তাঁহার জন্মোৎসব করিতেন, তাঁহার সঙ্গে বসিয়া সংকীর্তন করিতেন; আবার তিনি তাঁহাদের সহিত একসঙ্গে বসিয়া কতবার প্রসাদ গ্রহণ করিতেন। এই বারান্দায় শ্রীযুক্ত কেশবচন্দ্র শিষ্যসমভিব্যাহারে আসিয়া তাঁহার সঙ্গে কত আলাপ করিয়াছেন; আমোদ করিতে করিতে মুড়ি, নারিকেল, লুচি, মিষ্টান্নাদি একসঙ্গে বসিয়া খাইয়া গিয়াছেন। এই বারান্দায় নরেন্দ্রকে দর্শন করিয়া শ্রীরামকৃষ্ণ সমাধিস্থ হইয়াছিলেন।
paramahansadebera gharera purbadike barabara baranda. barandara ekabhaga uthanera dike, arthats dakshinamukho. e-barandaya paramahansadeba praya bhaktasange basitena o ishbara sambandhiya katha kahitena ba sankirtana karitena. ei purba barandara aparardha uttaramukho. e-barandaya bhaktera tahara kache asiya tahara janmotssaba karitena, tahara sange basiya sankirtana karitena; abara tini tahadera sahita ekasange basiya katabara prasada grahana karitena. ei barandaya shriyukta keshabachandra shishyasamabhibyahare asiya tahara sange kata alapa kariyachena; amoda karite karite muri, narikela, luchi, mishTannadi ekasange basiya khaiya giyachena. ei barandaya narendrake darshana kariya shriramakrishna samadhistha haiyachilena.
[আনন্দনিকেতন ] [anandaniketana ]
কালিবাড়ি আনন্দনিকেতন হইয়াছে। রাধাকান্ত, ভবতারিণী ও মহাদেবের নিত্যপূজা, ভোগরাগাদি ও অতিথিসেবা। একদিকে ভাগীরথীর বহুদূর পর্যন্ত পবিত্র দর্শন। আবার সৌরভাকুল সুন্দর নানাবর্ণরঞ্জিত কুসুমবিশিষ্ট মনোহার পুষ্পোদ্যান। তাহাতে আবার একজন চেতনমানুষ অহর্নিশ ঈশ্বরপ্রেমে মাতোয়ারা হইয়া আছেন। আনন্দময়ীর নিত্য উৎসব। নহবত হইতে রাগরাগিণী সর্বদা বাজিতেছে। একবার প্রভাতে বাজিতে থাকে মঙ্গলারতির সময়। তারপর বেলা নয়টার সময় — যখন পূজা আরম্ভ হয়। তারপর বেলা দ্বিপ্রহরের সময় — তখন ভোগারতির পর ঠাকুর-ঠাকুরানীরা বিশ্রাম করিতে যান। আবার বেলা চারিটার সময় নহবত বাজিতে থাকে — তখন তাঁহারা বিশ্রামলাভের পর গাত্রোত্থান করিতেছেন ও মুখ ধুইতেছেন। তারপর আবার সন্ধ্যারতির সময়। অবশেষে রাত নয়টার সময় — যখন শীতলের পর ঠাকুর-শয়ন হয়, তখন আবার নহবত বাজিতে থাকে।
kalibari anandaniketana haiyache. radhakanta, bhabatarini o mahadebera nityapuja, bhogaragadi o atithiseba. ekadike bhagirathira bahudura paryanta pabitra darshana. abara saurabhakula sundara nanabarnaranjita kusumabishishTa manohara pushpodyana. tahate abara ekajana chetanamanusha aharnisha ishbarapreme matoyara haiya achena. anandamayira nitya utssaba. nahabata haite ragaragini sarbada bajiteche. ekabara prabhate bajite thake mangalaratira samaya. tarapara bela nayaTara samaya — yakhana puja arambha haya. tarapara bela dbipraharera samaya — takhana bhogaratira para thakura-thakuranira bishrama karite yana. abara bela chariTara samaya nahabata bajite thake — takhana tahara bishramalabhera para gatrotthana karitechena o mukha dhuitechena. tarapara abara sandhyaratira samaya. abasheshe rata nayaTara samaya — yakhana shitalera para thakura-shayana haya, takhana abara nahabata bajite thake.