শ্রীশ্রীরামকৃষ্ণ কথামৃত Sri Sri Ramakrishna Kathamrita

Chapter 1
দক্ষিণেশ্বরে ঠাকুর শ্রীরামকৃষ্ণ Dakhineshwarer Thakur Shri Ramakrishna

১৮৮২ মার্চ March 1882

অন্তরঙ্গ সঙ্গে — আমি কে? Anatarang Sange — Ami Ke?

ত্বমক্ষরং পরমং বেদিতব্যং, ত্বমস্য বিশ্বস্য পরং নিধানম্‌ ৷

ত্বমব্যয়ঃ শাশ্বতধর্মগোপ্তা, সনাতনস্ত্বং, পুরুষো মতো মে ॥

tbamaksharan paraman beditabyan, tbamasya bishbasya paran nidhanam‌ ৷

tbamabyaya shashbatadharmagopta, sanatanastban, purusho mato me .

গীতা — ১১।১৮ Gita — 11.18

পাঁচটা বাজিয়াছে। ভক্ত কয়টি যে যার বাড়িতে চলিয়া গেলেন। কেবল মাস্টার ও নরেন্দ্র রহিলেন। নরেন্দ্র গাড়ু লইয়া হাঁসপুকুরের ও ঝাউতলার দিকে মুখ ধুইতে গেলেন। মাস্টার ঠাকুরবাড়ির এদিক-ওদিক পায়চারি করিতেছেন: কিয়ৎক্ষণ পরে কুঠির কাছ দিয়া হাঁসপুকুরের দিকে আসিতে লাগিলেন। দেখিলেন, পুকুরের দক্ষিণদিকের সিঁড়ির চাতালের উপর শ্রীরামকৃষ্ণ দাঁড়াইয়া, নরেন্দ্র গাড়ু হাতে করিয়া মুখ ধুইয়া দাঁড়াইয়া আছেন। ঠাকুর বলিতেছেন, “দেখ্‌, আর একটু বেশি বেশি আসবি। সবে নূতন আসছিস কিনা! প্রথম আলাপের পর নূতন সকলেই ঘন ঘন আসে, যেমন — নূতন পতি (নরেন্দ্র ও মাস্টারের হাস্য)। কেমন আসবি তো?” নরেন্দ্র ব্রাহ্মসমাজের ছেলে, হাসিতে হাসিতে বলিলেন, “হাঁ, চেষ্টা করব।”

pachaTa bajiyache. bhakta kayaTi ye yara barite chaliya gelena. kebala masTara o narendra rahilena. narendra garu laiya hasapukurera o jhautalara dike mukha dhuite gelena. masTara thakurabarira edika-odika payachari karitechena: kiyatskshana pare kuthira kacha diya hasapukurera dike asite lagilena. dekhilena, pukurera dakshinadikera sirira chatalera upara shriramakrishna daraiya, narendra garu hate kariya mukha dhuiya daraiya achena. thakura balitechena, “dekh‌, ara ekaTu beshi beshi asabi. sabe nutana asachisa kina! prathama alapera para nutana sakalei ghana ghana ase, yemana — nutana pati (narendra o masTarera hasya). kemana asabi to?” narendra brahmasamajera chele, hasite hasite balilena, “ha, cheshTa karaba.”

সকলে কুঠির পথ দিয়া ঠাকুরের ঘরে আসিতেছেন। কুঠির কাছে মাস্টারকে ঠাকুর বলিলেন, “দেখ্‌, চাষারা হাটে গরু কিনতে যায়; তারা ভাল গরু, মন্দ গরু বেশ চেনে। ল্যাজের নিচে হাত দিয়ে দেখে। কোনও গরু ল্যাজে হাত দিলে শুয়ে পড়ে, সে গরু কেনে না। যে গরু ল্যাজে হাত দিলে তিড়িং-মিড়িং করে লাফিয়ে উঠে সেই গরুকেই পছন্দ করে। নরেন্দ্র সেই গরুর জাত; ভিতরে খুব তেজ!” এই বলিয়া ঠাকুর হাসিতেছেন। “আবার কেউ কেউ লোক আছে, যেন চিঁড়ের ফলার, আঁট নাই, জোর নাই, ভ্যাৎ ভ্যাৎ করছে।”

sakale kuthira patha diya thakurera ghare asitechena. kuthira kache masTarake thakura balilena, “dekh‌, chashara haTe garu kinate yaya; tara bhala garu, manda garu besha chene. lyajera niche hata diye dekhe. konao garu lyaje hata dile shuye pare, se garu kene na. ye garu lyaje hata dile tirin-mirin kare laphiye uthe sei garukei pachanda kare. narendra sei garura jata; bhitare khuba teja!” ei baliya thakura hasitechena. “abara keu keu loka ache, yena chirera phalara, aTa nai, jora nai, bhyats bhyats karache.”

সন্ধ্যা হইল। ঠাকুর ঈশ্বরচিন্তা করিতেছেন; মাস্টারকে বলিলেন, “তুমি নরেন্দ্রের সঙ্গে আলাপ করগে, আমায় বলবে কিরকম ছেলে।”

sandhya haila. thakura ishbarachinta karitechena; masTarake balilena, “tumi narendrera sange alapa karage, amaya balabe kirakama chele.”

আরতি হইয়া গেল। মাস্টার অনেকক্ষণ পরে চাঁদনির পশ্চিম ধারে নরেন্দ্রকে দেখিতে পাইলেন। পরস্পর আলাপ হইতে লাগিল। নরেন্দ্র বলিলেন, আমি সাধারণ ব্রাহ্মসমাজের। কলেজে পড়িতেছি ইত্যাদি।

arati haiya gela. masTara anekakshana pare chadanira pashchima dhare narendrake dekhite pailena. paraspara alapa haite lagila. narendra balilena, ami sadharana brahmasamajera. kaleje paritechi ityadi.

রাত হইয়াছে — মাস্টার এইবার বিদায় গ্রহণ করিবেন। কিন্তু যাইতে আর পারিতেছেন না। তাই নরেন্দ্রের নিকট হইতে আসিয়া ঠাকুর শ্রীরামকৃষ্ণকে খুঁজিতে লাগিলেন। তাঁহার গান শুনিয়া হৃদয়, মন মুগ্ধ হইয়াছে; বড় সাধ যে, আবার তাঁর শ্রীমুখে গান শুনিতে পান। খুঁজিতে খুঁজিতে দেখিলেন, মা-কালীর মন্দিরের সম্মুখে নাটমন্দিরের মধ্যে একাকী ঠাকুর পাদচারণ করিতেছেন। মার মন্দিরে মার দুইপার্শ্বে আলো জ্বলিতেছিল। বৃহৎ নাটমন্দিরে একটি আলো জ্বলিতেছে, ক্ষীণ আলোক। আলো ও অন্ধকার মিশ্রিত হইলে যেরূপ হয়, সেইরূপ নাটমন্দিরে দেখাইতেছিল।

rata haiyache — masTara eibara bidaya grahana karibena. kintu yaite ara paritechena na. tai narendrera nikaTa haite asiya thakura shriramakrishnake khujite lagilena. tahara gana shuniya hridaya, mana mugdha haiyache; bara sadha ye, abara tara shrimukhe gana shunite pana. khujite khujite dekhilena, ma-kalira mandirera sammukhe naTamandirera madhye ekaki thakura padacharana karitechena. mara mandire mara duiparshbe alo jbalitechila. brihats naTamandire ekaTi alo jbaliteche, kshina aloka. alo o andhakara mishrita haile yerupa haya, seirupa naTamandire dekhaitechila.

মাস্টার ঠাকুরের গান শুনিয়া আত্মহারা হইয়াছেন। যেন মন্ত্রমুগ্ধ সর্প। এক্ষণে সঙ্কুচিতভাবে ঠাকুরকে জিজ্ঞাসা করিলেন, “আজ আর কি গান হবে?” ঠাকুর চিন্তা করিয়া বলিলেন, “না, আজ আর গান হবে না” এই বলিয়া কি যেন মনে পড়িল, অমনি বলিলেন, “তবে এক কর্ম করো। আমি বলরামের বাড়ি কলিকাতায় যাব, তুমি যেও, সেখানে গান হবে।”

masTara thakurera gana shuniya atmahara haiyachena. yena mantramugdha sarpa. ekshane sankuchitabhabe thakurake jijnasa karilena, “aja ara ki gana habe?” thakura chinta kariya balilena, “na, aja ara gana habe na” ei baliya ki yena mane parila, amani balilena, “tabe eka karma karo. ami balaramera bari kalikataya yaba, tumi yeo, sekhane gana habe.”

মাস্টার — যে আজ্ঞা।

masTara — ye ajna.

শ্রীরামকৃষ্ণ — তুমি জান? বলরাম বসু?

shriramakrishna — tumi jana? balarama basu?

মাস্টার — আজ্ঞা না।

masTara — ajna na.

শ্রীরামকৃষ্ণ — বলরাম বসু। বোসপাড়ায় বাড়ি।

shriramakrishna — balarama basu. bosaparaya bari.

মাস্টার — যে আজ্ঞা, আমি জিজ্ঞাসা করব।

masTara — ye ajna, ami jijnasa karaba.

শ্রীরামকৃষ্ণ (মাস্টারের সঙ্গে নাটমন্দিরে বেড়াইতে বেড়াইতে) — আচ্ছা, তোমায় একটা কথা জিজ্ঞাসা করি, আমাকে তোমার কি বোধ হয়?

shriramakrishna (masTarera sange naTamandire beraite beraite) — achcha, tomaya ekaTa katha jijnasa kari, amake tomara ki bodha haya?

মাস্টার চুপ করিয়া আছেন। ঠাকুর আবার বলিতেছেন,

masTara chupa kariya achena. thakura abara balitechena,

“তোমার কি বোধ হয়? আমার কয় আনা জ্ঞান হয়েছে?”

“tomara ki bodha haya? amara kaya ana jnana hayeche?”

মাস্টার – ‘আনা’ এ-কথা বুঝতে পারছি না; তবে এরূপ জ্ঞান বা প্রেমভক্তি বা বিশ্বাস বা বৈরাগ্য বা উদার ভাব কখন কোথাও দেখি নাই।

masTara – ‘ana’ e-katha bujhate parachi na; tabe erupa jnana ba premabhakti ba bishbasa ba bairagya ba udara bhaba kakhana kothao dekhi nai.

ঠাকুর শ্রীরামকৃষ্ণ হাসিতে লাগিলেন।

thakura shriramakrishna hasite lagilena.

এরূপ কথাবার্তার পর মাস্টার প্রণাম করিয়া বিদায় গ্রহণ করিলেন।

erupa kathabartara para masTara pranama kariya bidaya grahana karilena.

সদর ফটক পর্যন্ত আসিয়া আবার কি মনে পড়িল, অমনি ফিরিলেন। আবার নাটমন্দিরে ঠাকুর শ্রীরামকৃষ্ণের কাছে আসিয়া উপস্থিত।

sadara phaTaka paryanta asiya abara ki mane parila, amani phirilena. abara naTamandire thakura shriramakrishnera kache asiya upasthita.

ঠাকুর সেই ক্ষীনালোকমধ্যে একাকী পাদচারণ করিতেছেন। একাকী — নিঃসঙ্গ। পশুরাজ যেন অরণ্যমধ্যে আপন মনে একাকী বিচরণ করিতেছেন! আত্মারাম; সিংহ একলা থাকতে, একলা বেড়াতে ভালবাসে! অনপেক্ষ!

thakura sei kshinalokamadhye ekaki padacharana karitechena. ekaki — nisanga. pashuraja yena aranyamadhye apana mane ekaki bicharana karitechena! atmarama; sinha ekala thakate, ekala berate bhalabase! anapeksha!

অবাক্‌ হইয়া মাস্টার আবার সেই মহাপুরুষদর্শন করিতেছেন।

abak‌ haiya masTara abara sei mahapurushadarshana karitechena.

শ্রীরামকৃষ্ণ (মাস্টারের প্রতি) — আবার যে ফিরে এলে?

shriramakrishna (masTarera prati) — abara ye phire ele?

মাস্টার — আজ্ঞা, বোধ হয় বড়-মানুষের বাড়ি — যেতে দিবে কি না; তাই যাব না ভাবছি। এইখানে এসেই আপনার সঙ্গে দেখা করব।

masTara — ajna, bodha haya bara-manushera bari — yete dibe ki na; tai yaba na bhabachi. eikhane esei apanara sange dekha karaba.

শ্রীরামকৃষ্ণ — না গো, তা কেন? তুমি আমার নাম করবে। বলবে তাঁর কাছে যাব, তাহলেই কেউ আমার কাছে নিয়ে আসবে।

shriramakrishna — na go, ta kena? tumi amara nama karabe. balabe tara kache yaba, tahalei keu amara kache niye asabe.

মাস্টার “যে আজ্ঞা” বলিয়া আবার প্রণাম করিয়া বিদায় লইলেন।

masTara “ye ajna” baliya abara pranama kariya bidaya lailena.